Fiziki şəxslərin gəlir vergisi

1. Fiziki şəxs kimlərdir?

Fiziki şəxs hüquq münasibətlərində öz adından iştirak edən insan fərdidir. Azərbaycan Respublikasında bütün vətəndaşlar, Azərbaycan Respublikasının ərazisində daimi yaşayan və ya müvəqqəti qalan әcnәbilәr və vətəndaşlığı olmayan şəxslər fiziki şəxslərdir. Fiziki şəxs, hüquqi şəxsdən fərqli olaraq özü kimi fəaliyyət göstərən və özü kimi görünən, digər bir qurum adından çıxış etməyən real şəxsdir. Hüquqi şəxs isə əslində hər hansı bir şəxs olmayan, lakin qanuni proseslər məqsədi ilə tək bir şəxs olaraq qəbul edilən bir topluluqdur. Məsələn fiziki şəxs hər hansısa bir şirkət, qrup, tərəfdaşlıq ola biləcək hüquqi şəxsdən fərqlənir. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyət (MMC) dövlət səviyyəsində formalaşmış hüquqi şəxsdir. Bir MMC şəxslərdən(üzvlərindən), sahiblərindən ayrı olaraq mövcuddur. Bununla birlikdə, üzvlər iş borcları və öhdəliklərinə görə şəxsən məsuliyyət daşımırlar. Bunun əvəzinə MMC məsuliyyət daşıyır. Fərdi sahibkarlıq hüquqi şəxs yaratmadan fiziki şəxslərin gəlir əldə etmək məqsədilə yaratdıqları sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növüdür. Fərdi sahibkarlıq ən sadə seçimdir. İşin bütün mənfəəti sahibkara məxsusdur. Lakin, MMC-dən fərqli olaraq, bütün öhdəliklərə də sahibkar cavabdehdir. Fiziki şəxs vergi münasibətlərində üç statusda çıxış edir – sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı fərdi sahibkar (sahibkarlıq fəaliyyətini hüquqi şəxs yaratmadan həyata keçirən fiziki şəxs) kimi, qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olaraq qeyri-sahibkar fiziki şəxs kimi və muzdlu işçi kimi. Fərdi sahibkar statusunda çıxış etdiyi zaman qanunvericilik fiziki şəxsdən mütləq qaydada vergi uçotuna alınmasını tələb edir. İkinci statusda isə bəzi hallar istisna olunmaqla vergi uçotuna alınmaq tələb olunmur. Həmin hallara nümunə olaraq fiziki şəxsin əldə etdiyi gəlirlərin ödəmə mənbəyində vergiyə cəlb olunmasının mümkünsüzlüyünü – ödənişi edən şəxsin də vergi uçotunda olmadığını (vergi uçotuna alınmasının məcburi olmadığını), xüsusi notarius və vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olduğunu göstərə bilərik. Üçüncü statusda olan fiziki şəxslərin gəlirləri barədə isə bildirmək istərdim ki, fiziki şəxs tərəfindən muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlir - əmək haqqı, bu işdən alınan hər hansı ödəmə və ya fayda, o cümlədən əvvəlki iş yerindən, yaxud gələcək muzdlu işdən alınan gəlirdir.

2. Fərdi sahibkar kimlərdir?

Sahibkarlıq fəaliyyəti şəxsin müstəqil surətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən, malların istehsalından və ya satışından, işlər görülməsindən və ya xidmətlər göstərilməsindən mənfəət (fərdi sahibkarlar tərəfindən gəlir) götürülməsi olan fəaliyyətdir. Sahibkarlıqla bağlı münasibətlər mülkiyyət formasından, fəaliyyət növündən və sahəsindən asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya aktı, “Azərbaycan Respublikasının iqtisadi müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, “Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlarının müdafiəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, bu Qanun və bunların əsasında qəbul edilmiş digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir. Sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün uçota alınmış fiziki şəxsə "Fiziki şəxsin sahibkarlıq uçotu haqqında Şəhadətnamə" verilir. Fərdi sahibkarlıq - hüquqi şəxs yaratmadan fiziki şəxslərin gəlir əldə etmək məqsədi ilə yaratdıqları sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növüdür. Bu növ fəaliyyət həmin şəxslərin mülkiyyətə əsaslanaraq, risk və məsuliyyəti öz boynuna götürməklə həyata keçirilir. Fərdi özəl sahibkarlıq, qanun çərçivəsində ticarət fəaliyyətini həyata keçirmək istəyən hər bir ölkənin vətəndaşı üçün mövcuddur. Bu təşkilati-hüquqi forma, lazımi icazə və qeyd sənədlərinin hazırlanmasını xeyli asanlaşdıran və azaldan bir hüquqi şəxs yaratmamağa imkan verir.

3. Gəlir Vergisinin Hesablanma Qaydası

Vergi Məcəlləsinin 6.1-ci bəndinə əsasən dövlət vergiləri bölünür: 

• 6.1.1. fiziki şəxslərin gəlir vergisi;
• 6.1.2. hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi (bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə və
• təşkilatlardan başqa);
• 6.1.3. əlavə dəyər vergisi;
• 6.1.4. aksizlər;
• 6.1.5. hüquqi şəxslərin və bu Məcəllənin 198.1-ci maddəsində nəzərdə tutulan hal
• istisna olmaqla, fiziki şəxslərin əmlak vergisi;
• 6.1.6. hüquqi şəxslərin və bu Məcəllənin 206.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş halda fiziki şəxslərin torpaq vergisi;
• 6.1.7. yol vergisi;
• 6.1.8. mədən vergisi;
• 6.1.9. sadələşdirilmiş vergi;

Rezident və qeyri-rezident fiziki şəxslər gəlir vergisinin ödəyiciləridirlər. Rezidentlərin gəlirləri üzrə vergitutma obyekti vergi ili üçün rezidentlərin bütün gəliri ilə həmin dövr üçün bu Məcəllə ilə müəyyənləşdirilən gəlirdən çıxılan məbləğ arasındakı fərqdən ibarət olan vergiyə cəlb edilən gəlirdir. Gəlirlərə aiddir: muzdlu işlə əlaqədar əldə edilən gəlir, muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən əldə edilən gəlir. Fiziki şəxs tərəfindən muzdlu işlə əlaqədar alınan gəlir - əmək haqqı, bu işdən alınan hər hansı ödəmə və ya fayda, o cümlədən əvvəlki iş yerindən, yaxud gələcək muzdlu işdən alınan gəlirdir. Muzdlu işə aid olmayan fəaliyyətdən gəlirlər sahibkarlıq və qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirlərdən ibarətdir.

1. Sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirə o cümlədən aşağıdakılar aiddir:

1.1. sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə olunan aktivlərin təqdim edilməsindən gəlir;

1.2. sahibkarlıq fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına və ya müəssisənin bağlanmasına razılıq verilməsinə görə alınan gəlir;

1.3. əsas vəsaitlərin təqdim edilməsindən alınan və Vergi Məcəlləsinin 114.7-ci maddəsinə uyğun olaraq gəlirə daxil edilən məbləğlər;

2. Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətindən gəlirə, o cümlədən aşağıdakılar aiddir:

2.1. faiz gəliri;

2.2. dividend;

2.3. əmlakın icarəyə verilməsindən gəlir;

2.4. royalti;

2.5. vergi ödəyicisinə bağışlanmış borcun məbləği;

2.6. sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədləri üçün istifadə olunmayan aktivlərin təqdim

edilməsindən gəlir;

2.7. təqvim ili ərzində alınan hədiyyə və mirasların məbləği, Vergi Məcəlləsinin

98.2.2-ci maddəsində göstərilənlər istisna olmaqla;

2.8. vergi ödəyicisinin aktivlərinin ilkin qiymətinin artdığını göstərən hər hansı digər gəlir (təqdim olunduğu və ya vergitutma məqsədləri üçün amortizasiya hesablandığı təqdirdə) - əmək haqqından başqa;

2.9. həyatın yığım sığortası üzrə sığorta olunanın ödədiyi və ya onun xeyrinə ödənilən sığorta haqları ilə sığorta ödənişləri arasındakı fərq;

2.10. xüsusi notarius tərəfindən aparılan notariat hərəkətlərinə, habelə notariat hərəkətləri ilə əlaqədar göstərilən xidmətlərə görə alınan haqlar;

2.11. vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən bu fəaliyyətlə bağlı göstərilən xidmətə görə alınan haqq;

2.12. idman oyunları ilə əlaqədar aparılan mərc oyunlarından lotereyalardan və idman mərc oyunlarından əldə edilən uduşlar;

2.13. mediator fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər tərəfindən bu fəaliyyətlə bağlı göstərilən xidmətə görə alınan haqq, o cümlədən əldə olunan mükafat.

Fiziki şəxsin aldığı və Azərbaycan Respublikasında ödəmə mənbəyindən vergi tutulmuş dividend, faiz, icarə haqqı, royalti, daşınmaz əmlakın təqdim edilməsindən əldə edilən gəlirlər və idman mərc oyunlarından əldə edilən uduşlar bir daha vergiyə cəlb edilmir.

1. Ödəmə mənbəyində dividenddən vergi tutulması:

Dividendin faktiki sahibi olan fiziki və hüquqi şəxslərdən AR Vergi Məcəlləsinin 122.1 maddəsinə əsasən ödəmə mənbəyində 10% dərəcə ilə vergi tutulmuşdursa, dividendi alan fiziki və hüquqi şəxslərin həmin gəlirindən bir daha vergi tutulmur.

2. Ödəmə mənbəyində faizlərdən vergi tutulması:

Faizlərin faktiki sahibi fiziki şəxsdirsə, AR Vergi Məcəlləsinin 123.1-ci və 123.4-cü maddələrinə uyğun olaraq ödəmə mənbəyində vergi tutulmuş faizlər həmin fiziki şəxslərə ödənildikdən sonra onlardan bir daha vergi tutulmur.

3. Ödəmə mənbəyində icarə haqlarından və royaltidən vergi tutulması:

İcarə haqqı və royaltidən gəlir əldə edən fiziki şəxslərdən AR Vergi Məcəlləsinin 124.1-ci maddəsinə uyğun olaraq ödəmə mənbəyində 14% dərəcə ilə vergi tutulmuşdursa və ya onun tərəfindən ödənilmişdirsə, həmin gəlirlərdən bir daha vergi tutulmur.

4. Daşınmaz əmlakın təqdim edilməsindən əldə edilən gəlirlər:

Torpaq, yaşayış və qeyri-yaşayış sahələrinin təqdim edilməsi üzrə müqavilələri təsdiq edən notarius ödəmə mənbəyində vergi tutumuşdursa və ya onun tərəfindən ödənilmişdirsə, həmin gəlirlərdən bir daha vergi tutulmur.

5. İdman mərc oyunlarından əldə edilən uduşlar:

İdman oyunları ilə əlaqədar aparılan mərc oyunlarından, lotereyaların keçirilməsindən, habelə digər yarışlardan və müsabiqələrdən pul şəklində uduşlardan (mükafatlardan) ödəmə mənbəyində vergi tutumuşdursa və ya onun ödəmələri verən şəxs tərəfindən ödənilmişdirsə, bu gəlirlərdən birdaha vergi tutulmur. Qeyri-sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə illik gəlirdən 14 faiz dərəcə ilə vergi tutulur. Hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fiziki şəxslərin vergiyə cəlb edilən gəlirlərindən 20 faiz dərəcə ilə vergi tutulur. Vergi ödəyicisi kimi vergi orqanında uçotda olmayan fiziki şəxslərin “Nağdsız hesablaşmalar haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 3.5-ci maddəsində göstərilən malların təqdim edilməsindən əldə edilən gəlirlərindən (bu Məcəllə ilə vergidən azad olunan gəlirlər istisna olmaqla) xərclər çıxılmadan 5 faiz dərəcə ilə vergi tutulur.

Gəlir vergisinin hesablanması vergi tutma obyektinin müəyyən edilməsi üçün müəssisə gəlir ilə işləməlidir. Vergitutma obyekti ölkə hüdudları daxilində əldə etdiyi gəlirlər və ölkə xaricindəki əldə olunan gəlirlər toplanmaqla gəlirin əldə edilməsi ilə bağlı xərclər və ya gəlirdən çıxılmayan xərclərdən başqa olan bütün xərclər çıxıldıqdan sonra qalan mənfəətdir (gəlirdir).

Hesablanma qaydasına baxaq:

Sahibkarlıq fəaliyyətini hüquqi şəxs olmadan həyata keçirən fərdi sahibkar Əliyev Əli cari ildə əldə etdiyi gəlirləri 10 000 AZN olub. Ümumi xərcləri isə 4 300 AZN təşkil edib. Gəlirdən çıxılmasına icazə verilən xərcləri isə 4 300 AZN olmuşdur. Fərdi sahibkarın gəlir vergisi öhdəliyini müəyyən edək:

10 000 AZN – 4 300 AZN = 5 700 AZN Xalis Gəlir,

5 700 AZN X 20% = 1 140 AZN Gəlir vergisi

Gəlir Vergisinin ödənilməsi və bəyannamələrin təqdim edilməsi müddətləri:

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi bəyannaməsi - Hesabat ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec olmayaraq vergi orqanına təqdim edilməlidir.

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi - Hesabat ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec

olmayaraq ödənilməlidir.

4. Sadələşdirilmiş vergi haqqında

Fiziki şəxs olaraq fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarlar gəlir vergisi ödəyicisi olmaqlayanaşı həmçinin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna da malikdirlər. ƏDVməqsədləri üçün qeydiyyata alınmamış, ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında(aylarında) vergi tutulan əməliyyatların həcmi 200.000 manat və ondan az olan vergiödəyiciləri Sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna sahibdirlər. Eyni zamandavergi tutulan əməliyyatlarının həcmi ardıcıl 12 aylıq dövrün istənilən ayında(aylarında) 200.000 manatdan artıq olan ticarət və (və ya) ictimai iaşə fəaliyyəti iləməşğul olan şəxslər də sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququna sahibdirlər. Sadələşdirilmiş vergi bu verginin ödəyicilərinin malların təqdim edilməsindən, işlərin görülməsindən, xidmətlərin göstərilməsindən əldə etdiyi vəsaitin məbləğindən (ümumi hasilatının həcmindən) və satışdankənar gəlirlərdən 2 faiz dərəcə ilə hesablanır. Bununla yanaşı Vergi Məcəlləsinin 218.5.10-cu maddəsinə əsasən, vergi ödəyicisi kimi vergi orqanında uçotda olmayan şəxslərə (əhaliyə) göstərilən xidmətlərdən başqa, xidmətlərin göstərilməsini həyata keçirən şəxslərin (bu Məcəllənin 218.4.1-ci və 220.10-cu maddələrində nəzərdə tutulan şəxslər tərəfindən xidmətlərin göstərilməsi istisna olmaqla) sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququ yoxdur. 1 yanvar 2019-cu il tarixdən sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququnu itirən vergi ödəyiciləri öz vergi öhdəliklərini yerinə yetirmək məqsədilə vergitutma metodu olaraq gəlir (mənfəət) vergisini seçmək üçün vergi orqanına standart ərizə formasında müraciət etməlidirlər. Hüquqi şəxs və ya fərdi sahibkar vergi ödəyicisinə xidmətlərin göstərilməsini həyata keçirməyə başladığı gündən sadələşdirilmiş verginin ödəyicisi olmaq hüququnu itirir və həmin tarixdən müvafiq olaraq mənfəət və ya gəlir vergisinin ödəyicisi kimi qeydiyyata düşmək üçün vergi orqanına müraciət edir. Bu zaman onun mənfəət və ya gəlir vergisi mükəlləfiyyəti vergi ödəyicisinə xidmətlərin göstərilməsini həyata keçirməyə başladığı gündən aktivləşdirilir.

Həmçinin aşağıda göstərilən şəxslərin sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ yoxdur :

1. aksizli və məcburi nişanlama ilə nişanlanmalı olan mallar istehsal edən şəxslər;

2. kredit təşkilatları, sığorta bazarının peşəkar iştirakçıları, investisiya fondları və bu fondların idarəçiləri, qiymətli kağızlar bazarında lisenziyalaşdırılan şəxslər, lombardlar;

3. qeyri-dövlət pensiya fondları;

4. əmlakın icarəyə verilməsindən və royaltidən gəlir əldə edən şəxslər;

5. müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilmiş təbii inhisar

subyektləri;

6. mülkiyyətində olan əsas vəsaitlərin ilin əvvəlinə (Vergi Məcəlləsinin 218.1.2-ci, 218.1.3-cü və 218.4-cü maddələrində göstərilən şəxslər istisna olmaqla) qalıq dəyəri 1.000.000 manatdan artıq olan şəxslər

7. publik hüquqi şəxslər;

8. işçi rüb ərzində işçilərinin (faktiki işə cəlb edilən) orta sayı 10 nəfərdən çox olan

istehsal fəaliyyətini həyata keçirən şəxslər;

9. topdansatış ticarət fəaliyyəti qaydasında malların təqdim edilməsini həyata keçirən

şəxslər;

10. vergi ödəyicisi kimi vergi orqanında uçotda olmayan şəxslərə (əhaliyə) göstərilən xidmətlərdən başqa, xidmətlərin göstərilməsini həyata keçirən şəxslər (Vergi Məcəlləsinin 218.4.1-ci və 220.10-cu maddələrində nəzərdə tutulan şəxslər tərəfindən xidmətlərin göstərilməsi istisna olmaqla);

11. qızıl, ondan hazırlanmış zərgərlik və digər məişət məmulatlarının, habelə almazın (emal olunmuş, çeşidlənmiş, çərçivəyə salınmış və bərkidilmiş və emal olunmamış, çeşidlənməmiş, çərçivəyə salınmamış və bərkidilməmiş almaz) satışını həyata keçirən şəxslər;

12. xəz-dəri məmulatlarının satışını həyata keçirən şəxslər;

13. bina tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan və icbari sığorta müqavilələri üzrə xidmət göstərən şəxslər istisna olmaqla, lisenziya tələb olunan fəaliyyət növü ilə məşğul olan şəxslər.